Μπούρας Κωνσταντίνος Οι σημειώσεις μιας μεγαλοφυίας

Kωνσταντίνος  Μπούρα

Λεονάρντο ντα Βίντσι
Τα σημειωματάρια.
Οι εφευρέσεις, τα σχέδια και οι θεωρίες μιας ιδιοφυΐας
εκδόσεις Μεταίχμιο, σ. 243, 12 ευρώ
Το φως λάμπει περισσότερο στο πιο σκοτεινό σημείο. (σελ. 219)
Ο Αναγεννησιακός Ανθρωπος (με άλφα κεφαλαίο), που ήταν ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας, εφευρέτης, ανατόμος, βοτανολόγος, ζωολόγος, φυσικός επιστήμονας, γεωγράφος, σκηνογράφος, ενδυματολόγος, γεννήθηκε το 1452 «στο χωριουδάκι Ανκιάνο, περίπου τρία χιλιόμετρα από το Βίντσι, στην Τοσκάνη της Ιταλίας» (σσ. 11-12). Η μητέρα του, η Κατερίνα, ήταν μάλλον υπηρέτρια του πατέρα του, Σερ Πιέρο, αν και ένας από τους πρώτους βιογράφους του γιου της αναφέρει ότι προερχόταν από «καλή οικογένεια». Προφανώς όμως όχι αρκετά καλή για τη φιλόδοξη οικογένεια Ντα Βίντσι. Μέσα σ' έναν χρόνο, και οι δύο γονείς του Ντα Βίντσι παντρεύτηκαν άλλους: ο Σερ Πιέρο την Αλμπιέρα, την κόρη ενός πλούσιου συμβολαιογράφου, και η Κατερίνα τον Ακαταμπρίγκα, εργάτη σε κάμινο. Εκτός από τον Ευριπίδη και τον μεταγενέστερο Αύγουστο Στρίντμπεργκ, ήταν, ως φαίνεται, και ο πολυτάλαντος Λεονάρντο ένας «γιος της δούλας». Φυσικά, και δεν μπορούμε να ψυχαναλύσουμε έναν άνθρωπο που έζησε τόσους αιώνες πριν, όμως είναι σαφές ότι κάτι από την ποινικοποιημένη, για την εποχή, ομοφυλοφιλία του, κάτι από την ακάματη εργασιομανία του, οφείλεται ίσως σε αυτή την έλλειψη πατρικής, ή και μητρικής, αγάπης. Ο ίδιος γράφει στα περίφημα σημειωματάριά του: Οσο κι αν οι πέρδικες κλέβουν η μία τα αβγά της άλλης, οι νεοσσοί που βγαίνουν από αυτά επιστρέφουν πάντα στη φυσική τους μητέρα (σελ. 222). Κι αλλού σημειώνει: Θα δούμε πατεράδες και μητέρες να χαίρονται περισσότερο τα θετά παρά τα πραγματικά παιδιά τους (σελ. 241). Κάτω από αυτή την προφητεία του Λεονάρντο υποκρύπτεται η προσωπική πικρία του τέκνου που αποκληρώθηκε από τον φυσικό του πατέρα Σερ Πιέρο, ως νόθος (σελ. 32).
Αντιθέτως, ο αδελφός του πατέρα του, ο Φραντσέσκο, άφησε τα πάντα στον Λεονάρντο (σελ. 37). Αν και απ' ό,τι φαίνεται ο Σερ Πιέρο ήταν μάλλον απών ως πατέρας, ο Λεονάρντο δόθηκε ολόψυχα στον θείο του τον Φραντσέσκο, ο οποίος ήταν μόλις δεκαπέντε ετών όταν γεννήθηκε ο Λεονάρντο και ήταν πιο ευαίσθητος από τους υπόλοιπους Ντα Βίντσι (σελ. 13). Την ανάγκη του ο ομοφυλόφιλος Λεονάρντο για μία πατρική προστασία την προβάλλει στον πάτρονά του, Λουντοβίκο Σφόρτσα, δούκα του Μιλάνου, όταν ο ιδιοφυής ζωγράφος εγκαταλείπει τη Φλωρεντία και πηγαίνει στο Μιλάνο (1482-99), όπου συστήνεται ως μουσικός (σελ. 21), κι αργότερα εργάζεται και ως μηχανικός πολέμου. Μέσα στην προθυμία του να ευχαριστήσει τον δούκα υπήρχε ένα στοιχείο από την προσωπικότητα ενός αγοριού με απόμακρο πατέρα (σελ. 23). Ο ίδιος του ο πατέρας όταν «αντιλήφθηκε ότι ο γιος του δεν θα γινόταν συμβολαιογράφος, έδειξε μερικά σκίτσα του αγοριού στον φίλο του Αντρέα ντελ Βερόκιο, έναν γλύπτη από τη Φλωρεντία. Ο Βερόκιο εντυπωσιάστηκε αμέσως από τα έργα του και προσφέρθηκε να τον πάρει μαθητευόμενο στο εργαστήριό του. Αρχισε τη μαθητεία του το 1467, σε ηλικία δεκαπέντε ετών» (σελ. 14). Ο δάσκαλός του φαίνεται ότι ήταν και εραστής του. «Εικάζεται ότι ο Βερόκιο έστρεψε τον Λεονάρντο στο ευρέως παραδεκτό σήμερα μονοπάτι της ομοφυλοφιλίας του, αν και ο Βαζάρι αναφέρει ότι ο Βερόκιο "αγαπούσε" περισσότερο έναν άλλο μαθητή του, τον Λορέντσο ντι Κρέντι» (σελ. 15). Φαίνεται ότι αυτό το ερωτικό πρότυπο το υποδύθηκε και ο ίδιος ο Ντα Βίντσι στη σχέση του με τρεις τουλάχιστον από τους δικούς του μαθητές, τον Πάολο, τον Τζάκομο, που ήταν πιο γνωστός με το ψευδώνυμο Σαλάι, δηλαδή «διαβολάκος», ο οποίος «βάλθηκε αμέσως να περνάει τον χρόνο του κλέβοντας τον κόσμο και κουρελιάζοντας τα ρούχα των άλλων» (σελ. 26), και τον Φραντσέσκο Μέλτσι, τον οποίο προσέλαβε το 1507 σαν «ένα είδος προσωπικού βοηθού». Ο Φραντσέσκο «ήταν νεαρός και πολύ όμορφος. Εγιναν εραστές -πιθανόν ο Σαλάι θα αισθάνθηκε για πρώτη φορά πώς είναι να πέφτεις θύμα κλοπής- και ο Μέλτσι εξελίχτηκε σε ταλαντούχο καλλιτέχνη, αν και μάλλον διορίστηκε στη συγκεκριμένη θέση επειδή ο Λεονάρντο γερνούσε και επιθυμούσε πλέον να τακτοποιήσει τις υποθέσεις του - ή μάλλον τα πάμπολλα σημειωματάριά του. Ο Μέλτσι το έκανε αυτό μετά τον θάνατο του Λεονάρντο» (σελ. 35). Η ενοχή για την ομοφυλοφιλία του είναι έκδηλη στην πιο κάτω παρατήρηση: Η αχαλίνωτη λαγνεία κάνει τη νυχτερίδα να παραβαίνει όλους τους οικουμενικούς νόμους της φύσης όταν ζευγαρώνει, με αποτέλεσμα αρσενικό με αρσενικό και θηλυκό με θηλυκό να ζευγαρώνουν ασύδοτα, όπως συμβαίνει συχνά (σελ. 224). Και για να κλείσουμε με τον Λεονάρντο ως ταλαίπωρη ανθρώπινη ύπαρξη, και για να περάσουμε στον μεγαλεπήβολο, πανεπιστήμονα, εφευρέτη και ζωγράφο, θα αναφέρουμε ότι κινδύνευσε να κλειστεί ακόμη και στα κάτεργα για το απαγορευμένο του πάθος, όταν «το 1476, μέσω ενός ανώνυμου σημειώματος που ρίχτηκε σ' έναν κάδο, από εκείνους που ήταν τοποθετημένοι σε ολόκληρη την πόλη για τη συλλογή πληροφοριών και την παρακολούθηση των πολιτών, εκτοξεύτηκαν σκανδαλώδεις κατηγορίες εναντίον τεσσάρων ανδρών, ένας από τους οποίους ήταν ο Λεονάρντο ντα Βίντσι [...]». Γνωρίζουμε ότι ζωγράφιζε ερωτικές φιγούρες νεαρών στους πίνακές του και υποθέτουμε πως ήταν ομοφυλόφιλος, ωστόσο ο ανώνυμος κουτσομπόλης απέσυρε τελικά τις κατηγορίες και ο Λεονάρντο κρίθηκε «υπεράνω πάσης υποψίας» (σσ. 17-18).
Κι όμως, μέσα από αυτό το έρεβος γεννήθηκε ένας από τους πιο παραγωγικούς καλλιτέχνες και μηχανικούς του 15ου αιώνα και όχι μόνον. Η μεγάλη δύναμη του μυαλού τού Λεονάρντο ντα Βίντσι έγκειται -κατά τη γνώμη μου- στην παρατηρητικότητα, στην τιτάνια εργατικότητα, στη συνθετική ικανότητα, στην εφευρετικότητα, και στη δύναμη της Φαντασίας του, που τον καθιστά έναν από τους Γίγαντες του Ανθρωπίνου Πνεύματος. Ισως όλα τα άλλα, τα παιδικά του τραύματα και οι οικογενειακές ίντριγκες, να ήταν η απαραίτητη κοπριά για να ανθήσει η μεγαλοφυΐα του.
Μέσα και από αυτό το βιβλίο, όπου κάποιες από τις σημειώσεις του διανθίζονται με σχέδιά του, αναδύεται η σοφία ενός φιλειρηνικού, χορτοφάγου ανθρώπου, που αναζητεί την αλήθεια πίσω από τον κόσμο των ορατών. Πτητικές μηχανές, «κόλπα με αριθμούς» (σελ. 25 κ.ε.), ανατομικές παρατηρήσεις (σελ. 61 κ.ε.), μύθοι, προφητείες και ανέκδοτα, «παρατηρήσεις σχετικά με την αρχιτεκτονική» (σελ. 129 κ.ε.), «μελέτες για τη ζωή και τις συνήθειες των ζώων» (σελ. 219 κ.ε.), μεταφυσικές απόψεις περί ψυχής στο κεφάλαιο της «Φυσιολογίας και Ιατρικής» (σελ. 157), πλημμυρίζουν τις σελίδες αυτού του πονήματος.
Η παρατηρητικότητά του, που τον έκανε -συν τοις άλλοις - και μεγάλο ζωγράφο, είναι ανυπέρβλητη: Το βάδισμα του ανθρώπου είναι ίδιο με τον γενικότερο τρόπο βαδίσματος όλων των τετραπόδων, εφόσον, όπως αυτά κινούν τα πόδια τους χιαστί - όπως, για παράδειγμα, τριποδίζει το άλογο - έτσι και ο άνθρωπος κινεί χιαστί τα τέσσερα άκρα του· δηλαδή, όταν βάζει μπροστά το δεξί του πόδι για να βαδίσει, πάντα βάζει ταυτόχρονα μπροστά το αριστερό του χέρι και αντιστρόφως (σελ. 150). Οσον αφορά τη γλυπτική, παρατηρεί: Αν οι μορφές που αναπαρίστανται να κινούνται βρίσκονταν σε όρθια θέση, θα έδειχναν ουσιαστικά σαν να πέφτουν προς τα εμπρός (σελ. 125).
Για τη ζωγραφική, λέει ο ζωγράφος της αριστουργηματικής «Τζοκόντα», που πολύ αργότερα μετονομάστηκε σε «Μόνα Λίζα»: Υπάρχει ένα είδος προοπτικής που ονομάζω αερώδη προοπτική, επειδή μέσω της ατμόσφαιρας μπορούμε να διακρίνουμε τις διαβαθμίσεις στην απόσταση των διαφορετικών κτηρίων που μοιάζουν τοποθετημένα σε μια ευθεία γραμμή. [...] Εκείνα που θέλεις να φαίνονται πιο μακρινά θα πρέπει να τα κάνεις αναλογικά πιο γαλάζια· συνεπώς, αν κάποιο πρόκειται να έχει πενταπλάσια απόσταση από ένα άλλο, πρέπει να το κάνεις πέντε φορές πιο γαλάζιο (σσ. 59-60). Οπως φαίνεται, τίποτα δεν είναι τυχαίο, και κανένας δεν διακρίνεται χωρίς σκληρή δουλειά, υπομονή, επιμονή και προσήλωση στον στόχο του. Ο ίδιος μιλάει περιφρονητικά για τις άχρηστες υπάρξεις: Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι οι οποίοι δεν κάνουν τίποτα περισσότερο απ' το να αποτελούν δίοδο για την τροφή, να παράγουν κόπρανα και να λερώνουν αποχωρητήρια, επειδή οι άνθρωποι αυτοί δεν παράγουν τίποτε άλλο στον κόσμο ούτε έχουν κάποια θετική επίδραση, εφόσον το μόνο που απορρέει από αυτούς είναι λερωμένα αποχωρητήρια (σσ. 201-202). Ο τόνος πικρίας και οργής που διακρίνεται σε αυτή τη σημείωση, δικαιολογείται ίσως από τις παρατηρήσεις του για τον Φθόνο προς την Αρετή: Πριν καλά καλά προλάβει να γεννηθεί η Αρετή, η Ζήλια έρχεται στον κόσμο για να της επιτεθεί· πιο πιθανό να υπάρξει σώμα χωρίς σκιά, παρά η Αρετή χωρίς τη Ζήλια (σελ. 117).
Ο χορτοφάγος Ντα Βίντσι παρατηρώντας τα ζώα και τη Φύση γύρω του φτάνει σε φιλοσοφικούς συλλογισμούς, όπως: Γιατί η Φύση δεν έχει φροντίσει ώστε τα ζώα να μη ζουν το ένα από τον θάνατο του άλλου; Καθώς η Φύση είναι ασταθής και αρέσκεται να δημιουργεί συνεχώς καινούργες μορφές ζωής, επειδή γνωρίζει ότι με αυτό τον τρόπο αυξάνονται τα γήινα υλικά της, δημιουργεί πιο εύκολα και πιο άμεσα απ' ό,τι φθείρει ο χρόνος· κι έτσι έχει φροντίσει ώστε πολλά ζώα να γίνονται τροφή για άλλα. Ομως όχι, αυτό δεν φτάνει για να ικανοποιήσει την επιθυμία της, οπότε για τον ίδιο λόγο εξαπολύει συχνά ορισμένες δηλητηριώδεις και νοσογόνες αναθυμιάσεις, αποτρέποντας τη μεγάλη αύξηση και συγκέντρωση των ζώων, και κυρίως των ανθρώπων, οι οποίοι αυξάνονται τόσο πολύ ακριβώς επειδή δεν αποτελούν τροφή για τα ζώα· κι αν εξέλιπαν τα αίτια, θα εξέλιπαν και τα αποτελέσματα. Συνεπώς, η ζωή είναι πεπερασμένη επειδή η γη επιθυμεί μόνο τη συνεχή αναπαραγωγή· και καθώς τα παρόμοια αίτια έχουν παρόμοια αποτελέσματα, σύμφωνα με το επιχείρημα που προβάλλετε και παρουσιάζετε, τα ζώα είναι η απεικόνιση του κόσμου (σσ. 216-217).
Ο «ενσαρκωμένος άγγελος» (Angelo Incarnato) Λεονάρντο ντα Βίντσι πέθανε το 1519. Ηταν πάντα δύσπιστος απέναντι στους γιατρούς και «είχε γίνει αποκλειστικά χορτοφάγος - πολύ σπάνια περίπτωση στην Ιταλία του 16ου αιώνα» (σελ. 40). Προς το τέλος της ζωής του είχε γίνει θρήσκος. Είχε μάλιστα γραφτεί στην Αδελφότητα του Αγίου Ιωάννη των Φλωρεντινών.
Θα κλείσω όπως άρχισα. Με τα ίδια του τα λόγια:
Η καρδερίνα ταΐζει τους νεοσσούς της μέσα στο κλουβί. Κάλλιο ο θάνατος παρά η σκλαβιά (σελ. 241).