Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

Βαριά τα ονόματα των Βυζαντινών λογίων και σημαντικό το ερώτημα αν συνέβαλαν ή αν σ΄ αυτούς οφείλεται η Αναγέννηση.Βησσαρίων ο Τραπεζούντιος, Γεώργιος Τραπεζούντιος, Θεόδωρος Γαζής, Ιωάννης Αργυρόπουλος και πλήθος άλλοι. Ανθρωποι που κουβαλούσαν το πολύτιμο φορτίο της αρχαίας Ελλάδας και μπόρεσαν να συνταιριάξουν με το νέο πνεύμα που έφερνε η Αναγέννηση του 14ου αιώνα.

Ο Μεσαίωνας έφευγε πίσω, η Ιταλία εξέτρεφε το σπόρο της Αναγέννησης και οι Βυζαντινοί λόγιοι άρχισαν να εγκαθίστανται στη Φλωρεντία, την πόλη που άνοιξε την αγκαλιά της στο δημοκρατικό πνεύμα και τον ελληνισμό.Όμως αυτό δεν έγινε ξαφνικά.Προηγήθηκε ο μετασχηματισμός της οικονομίας και η αρχή της άνθισης των τεχνών.Χωρίς λοιπόν να μπορεί να υποστηρίξει κάποιος ότι στους Βυζαντινούς λογίους οφείλεται η Αναγέννηση, μπορεί με βεβαιότητα να ισχυριστεί ότι αυτοί οι άνθρωποι με ό,τι κουβαλούσαν συνέβαλαν τα μέγιστα στην εδραίωση της νέας εποχής.Μολονότι δε τα κείμενα που γράφτηκαν κατα την Αναγέννηση, με σκοπό να εκφράσουν την ουμανιστική φιλοσοφία, είναι ελάχιστα και δεν προβάλλουν κάποια συγκεκριμένη κοσμοθεωρία, αλλά υποστηρίζουν απόψεις ερανισμένες, κυρίως, απο πλατωνικά και νεοπλατωνικά συγγράμματα, είναι κοινά αποδεκτό ότι ο ουμανισμός και η προσπάθεια εξύψωσης του ατόμου κατα την Αναγέννηση βασίστηκε στην επανεκτίμηση του αρχαίου κόσμου και στις αξίες που προέβαλε η ελληνική φιλοσοφία και σκέψη γενικότερα.Σύμβολο και σημείο αναφοράς για την αναβίωση της κλασσικής λογοτεχνίας στα νεότερα χρόνια στη Δύση θεωρείται ο μεγάλος Ιταλός ποιητής Φραγκίσκος Πετράρχης(1304-1374).Η ισχυρή αυτή προσωπικότητα δεν προσέγγισε επιφανειακά τους αρχαίους συγγραφείς, αλλά εισέδυσε σε βάθος στη θεματική και τον προβληματισμό τους.Ο Πετράρχης δεν περιορίστηκε στους λίγους κορυφαίους γνωστούς συγγραφείς αλλά ερευνώντας βιβλιοθήκες και σκονισμένα σκευοφυλάκια σε μοναστηριακά κέντρα, ανακάλυψε σπουδαία έργα της ρωμαικής λογοτεχνίας.Είναι ο πρώτος που δημιούργησε ιδιωτική βιβλιοθήκη με κλασσικά έργα.Ωστόσο, μολονότι προσπαθούσε ως το τέλος της ζωής του να μάθει ελληνικά, η ελληνική λογοτεχνία αντιπροσώπευε γι'αυτόν έναν κόσμο ονείρου και έτσι "γεύθηκε" τον Όμηρο από μια κατά λέξη μετάφραση του Λεόντσιο Πιλάτο.

Τον πόθο του Πετράρχη να διαδοθούν τα ελληνικά γράμματα στην Ιταλία ήρθε να εκπληρώσει ο καγκελάριος της Φλωρεντίας Κολούτσιο Σαλουτάτι(1331-1406) προσκαλώντας επίσημα τον Μανουήλ Χρυσολωρά να διδάξει ελληνικά στη Φλωρεντία το 1397.Ο Χρυσολωράς, όχι μόνο αναποκρίθηκε στην πρόσκληση,αλλά συνέταξε και ένα γραμματικό εγχειρίδιο, τα Ερωτήματα, με τα οποία διδάχθηκαν την ελληνική γλώσσα οι σπουδαιότεροι λόγιοι της Ιταλίας, αλλά και του Βορρά αργότερα, για τουλάχιστον δύο αιώνες.Ο Χρυσολωράς δεν περιορίστηκε σε μια απλή διδασκαλία της ελληνικής αλλα κατέχοντας απόλυτα τη λατινική γλώσσα, υπέδειξε τον ορθό τρόπο μετάφρασης των ελληνικών έργων στα λατινικά.Και στο πλαίσιο αυτής της διδακτικής φιλοσοφίας οροθετείται το ενδιαφέρον των Ιταλών, ηγεμόνων και λογίων, να αποκτήσουν ελληνικά χειρόγραφα και να γνωρίζουν παντελώς άγνωστα στη Δύση μνημεία λόγου, όπως την Πολιτεία του Πλάτωνα.Από τότε,αρχές του 15ου αιώνα, διαμορφώθηκε η συνείδηση στον πνευματικό κόσμο της Ιταλίας ότι η πνευματική αναγέννηση, το ουμανιστικό ρεύμα, η γνώση και κατανόηση της κλασσικής λογοτεχνίας, ο φιλοσοφικός προβληματισμός, η σχέση του δημιουργού με το έργο του, δεν μπορούσαν να ολοκληρωθούν χωρίς τη γνώση της ελληνικής γραμματείας.Ή πιο επιγραμματικά, όπως διακήρυττε ο δάσκαλος του Εράσμου, ο Ζαν Κολέ, όποιος δεν ξέρει ελληνικά δεν ξέρει τίποτα.

Με την πτώση της Κωνσταντινούπολης και τη φυγή πολλών λογίων στη Δύση, λίγο πριν και μετά το 1453, σεβαστός αριθμός κωδίκων που μετέφεραν οι Έλληνες ήρθαν να τροφοδοτήσουν το ζήλο των ουμανιστών για τις κλασσικές σπουδές.Πρωτεύοντα ρόλο στη συγκρότηση μιας αντιπροσωπευτικής βιβλιοθήκης της κλασσικής και βυζαντινής γραμματείας έπαιξε ο καρδινάλιος Βησσαρίων.Στην οικία του, που τη μετέτρεψε σε Ακαδημία, βρήκαν καταφύγιο Έλληνες και Δυτικοί λόγιοι, αντιγράφοντας χειρόγραφα, ενώ συγκέντρωσε ειδικές αποστολές για τη συγκέντρωση χειρογράφων απο διάφορα μοναστήρια της Ανατολής.Παράλληλα, άσκησε μεγάλη επιρροή στους λόγιους κύκλους της Δύσης,υπήρξε ο κυριότερος υποστηρικτής του Πλήθωνα στην Ιταλία και ηγήθηκε της υπεράσπισης των πλατωνικών θέσεων απέναντι στις επιθέσεις των αριστοτελικών.

Το σημαντικότερο κέντρο του ουμανισμού, διαχρονικά, υπήρξε η Φλωρεντία, στις σχολές της οποίας μαθήτευσαν όχι μονο Ιταλοί λόγιοι, αλλά και οι πιο διακεκριμένοι εκπρόσωποι του ουμανισμου στο Βορρά.Σημαντικές προσωπικότητες που δίδαξαν και διαμόρφωσαν μάλιστα μια διδακτική φιλοσοφία ήταν ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, ο Ιωάννης Αργυρόπουλος και ο Ανδρόνικος Κάλιστος.Ο Χαλκοκονδύλης μάλιστα που έφτασε στην Ιταλία προερχόμενος απο τη σχολή του Μυστρά, αφού δίδαξε για δεκαέξι χρόνια στην Πάντοβα διαμορφώνοντας έναν ευρύτατο μαθητικό κύκλο, ήρθε στη Φλωρεντία, όπου προσέλκυσε γύρω του πρωτεργάτες του ουμανισμού του Βορρά,ανάμεσα στους οποίους και τους Άγγλους Τόμας Λίνεκρε και Ουίλιαμ Γκρόουσιν.

Η φυσιογνωμία όμως που σημάδεψε το ελληνικό βιβλίο απο τα τέλη του 15ου αιώνα ήταν ο Άλδος Μανούτιος.Εγκατεστημένος στη Βενετία και με την πρόθεση να διαδώσει τα ελληνικά γράμματα μέσα απο τα προιόντα της τυπογραφίας, κυκλοφόρησε τα σπουδαιότερα συγγράμματα της κλασσικής γραμματείας σε αξιόπιστες και φιλολογικά άρτιες εκδόσεις.Πλαισιωμένος απο διαπρεπείς Έλληνες λογίους,όπως τον Δημήτριο Δούκα, τον Ιουστίνο Δεκάδυο και κυρίως το σημαντικότερο φιλόλογο της Αναγέννησης,τον Μάρκο Μουσούρο, διαμόρφωσε έναν λόγιο κύκλο με χαρακτήρα φιλολογικής ακαδημίας.Ανάμεσα στα επιτεύγματα αυτού του ουμανιστικού τυπογραφείου περιλαμβάνονται η πεντάτομη έκδοση των Απάντων του Αριστοτέλη(1495-1498), τα Ειδύλια του Θεοκρίτου (1496),οι Κωμωδίες του Αριστοφάνη(1498),οι τραγωδίες του Σοφοκλή και του Ευριπίδη,τα Άπαντα του Πλάτωνα και πολλά άλλα.

Η συμβολή των σπουδαιότερων εκπροσώπων της ελληνικής λογιοσύνης για περισσότερο από έναν αιώνα συνίσταται σχεδόν αποκλειστικά στη διάδοση της ελληνικής γλώσσας, στην αποκατάσταση των ελληνικών συγγραμάτων και στη διδασκαλία της ελληνικής γραμματείας και φιλοσοφίας ιδιαίτερα.Παράλληλα, διαμόρφωσαν έναν ευρύτατο κύκλο μαθητών και άξιων ελληνιστών που συνέχισαν το έργο τους, καθώς μάλιστα ακόμη και μικρές ιταλικές πόλεις καθιέρωσαν έδρες για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας.Έτσι, ένα πλήθος Ιταλών γνώρισαν την ελληνική γλώσσα με τρόπο ώστε να σπουδάζουν τα ελληνικά κείμενα απο το πρωτότυπο,μεταφέροντας έτσι και στα δικά τους έργα τα πρότυπα,τις αξίες και τις αρετές που προβάλλουν τα κλασσικά συγγράμματα:ως μια ανεπανάληπτη πανανθρώπινη πνευματική κληρονομιά.