→ Ιταλική Αναγέννηση και Ελλάδα ←

Η Ελλάδα, πηγή αστείρευτη του δυτικού πολιτισμού, αποτελεί αιώνες τώρα αντικείμενο μελέτης για λογίους και καλλιτέχνες που ονειρεύτηκαν να αναβιώσουν τη φιλοσοφία και την ομορφιά που εκείνη μας κληροδότησε. Το φαινόμενο της επιστροφής στα διδάγματα της αρχαιότητας αποκτά οικουμενικές διαστάσεις στον καιρό της Ιταλικής Αναγέννησης. Τα πρώτα σημάδια του ανανεωτικού πνεύματος εμφανίζονται από τα μέσα του 14ου αιώνα, στον καιρό του Πετράρχη και του Βοκάκιου, ενώ επεκτείνονται και καλύπτουν όλους τους τομείς της πνευματικής ζωής το 15ο αιώνα, με επίκεντρο τη Φλωρεντία και τις αυλές της Ιταλικής Χερσονήσου. Ο διάλογος με την αρχαιότητα φτάνει στην αποκορύφωσή του με την Κλασική Αναγέννηση τις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα.
Ο ελληνικός όρος Αναγέννηση αποδίδει με ακρίβεια το νόημα της κοινής ευρωπαϊκής λέξης που χρησιμοποίησε για πρώτη φορά ο ιστορικός των καλλιτεχνών Τζόρτζιο Βαζάρι στα μέσα του 16ου αιώνα. Η Αναγέννηση, η καθολική ανανέωση της ζωής, αλλά κυρίως η αναζωογόνηση των Γραμμάτων και των Τεχνών, αναφερόταν στον πολιτισμό της Αρχαιότητας. Η Αρχαιότητα θα γίνει για τους δημιουργούς της Αναγέννησης το ιδανικό πρότυπο και οδηγός για τους προσανατολισμούς της νέας εποχής.
Το ουμανιστικό κίνημα δεν περιορίστηκε στις φιλολογικές σπουδές. Η ανακάλυψη, επανεκτίμηση και μελέτη των αρχαίων μνημείων και της αρχαίας τέχνης πραγματοποιούνται μέσα στο ίδιο πυρετικό κλίμα. Αρχιτέκτονες, γλύπτες, ζωγράφοι, αναζητούν διδάγματα στα λείψανα μιας μακρινής αρχαιότητας, που την αισθάνονται πολύ πιο κοντά στα άμεσα ενδιαφέροντά τους απ' ό,τι το πλησιέστερο παρελθόν του Μεσαίωνα. Τα αρχαία έργα τέχνης που έφερε στο φως η αρχαιολογική έρευνα επηρέασαν βαθιά τους καλλιτέχνες. Από τα μέσα του 15ου αιώνα άρχισαν να δημιουργούνται οι πρώτες αρχαιολογικές συλλογές. Πάπες, ηγεμόνες, αλλά και καλλιτέχνες, όπως ο Γκιμπέρτι και ο Μαντένια, συλλέγουν με πάθος αρχαία αντικείμενα.
Πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης δεν ήταν πάντα τα πρωτότυπα αριστουργήματα της κλασικής εποχής, αλλά συχνά οι ερμηνείες των ελληνιστικών και ρωμαϊκών αντιγράφων. Οι καλλιτέχνες αναζητούν τώρα έμπνευση στην ελληνική μυθολογία, καθώς και στις «εκφράσεις» χαμένων έργων που περιγράφουν ο Λουκιανός και ο Φιλόστρατος, ακολουθώντας την παραίνεση που τους απευθύνει ο Αλμπέρτι στην πραγματεία του «Περί ζωγραφικής»: Να συμβουλεύονται τους ουμανιστές και να διαβάζουν αρχαίους συγγραφείς. Η αναγνώριση της πνευματικής προσωπικότητας του καλλιτέχνη στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα συνδέεται με τους μεγάλους δημιουργούς, Λεονάρντο, Ραφαήλ και Μιχαήλ Άγγελο, και οφείλει πολλά στο ουμανιστικό κίνημα και στη θεωρητική υποστήριξη των ουμανιστών.