Ποίηση, λογοτεχνία, φιλοσοφία

Η διάδοση του αλφαβητισμού.
Στο μεγαλύτερο μέρος του μεσαίωνα οι κλασικές σπουδές κατευθύνονταν από μέλη της Εκκλησίας.
Στις Ιταλικές πόλεις το μονοπώλιο αυτό διασπάστηκε από την εμφάνιση μιας εγγράμματης λαϊκής τάξης με αγάπη και ανάγκη για λογοτεχνική παιδεία.
Εμφανίστηκαν καινούργια επαγγέλματα, όπως των dictatores ή δασκάλων πρακτικής ρητορικής, των δικηγόρων και του πανταχού παρόντος συμβολαιογράφου (συνδυασμός λογιστή, δικηγόρου και δημόσιου αρχειοφύλακα.
Αυτοί υπήρξαν οι αληθινοί πρόδρομοι των Ουμανιστών.

Γλώσσα και ρητορεία.
Η φιλολογία ολόκληρη εξακολουθεί να υφίσταται την επίδραση του μεγάλου ουμανιστή, του εμπνευσμένου ποιητή της Τοσκάνης, Πετράρχη (1304-1374).
΄Ο,τι γίνεται όχι μόνο στην Ιταλία αλλά και στη Γαλλία και στην Αγγλία, όπου εισχωρεί η Αναγέννηση, έχει τόσο ζωηρή τη σφραγίδα του, ώστε αρχικά φαίνεται μίμηση εκείνου και έπειτα να εξακολουθεί να αφομοιώνει το πετραρχικό πνεύμα προς το ιδιαίτερο χαρακτήρα περιοχών Ιταλικών ή ξένων χωρών.
Ο Πετράρχης ήταν ο πρώτος που κατάλαβε ότι η αρχαιότητα υπήρξε ένας ξεχωριστός πολιτισμός και έθεσε τα πλαίσια ενός προγράμματος σπουδών κλασικής κατεύθυνσης. Από τον Πετράρχη δόθηκε έμφαση στη γλώσσα, ώστε η κλασική αρχαιότητα να γίνει κατανοητή μέσα από τον λόγο με τον οποίο διατύπωσαν τις σκέψεις τους. Αυτό σήμαινε ότι οι γλώσσες της αρχαιότητας έπρεπε να μελετηθούν όπως τις χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι και αυτό υπήρξε η βάση όλου του προγράμματος του Πετράρχη.
Μετά από τη γλώσσα ακολουθούσε η απόκτηση της ρητορείας.
Για τον Πετράρχη, όπως και τον Κικέρωνα, η ρητορεία δεν ήταν απλά ύπαρξη χαριτωμένου ύφους ή δύναμη της πειθούς, αλλά το πάντρεμα της χάρης και της δύναμης με την αρετή. Αυτός που σπούδασε γλώσσα και ρητορική σύμφωνα με την παράδοση των μεγάλων ρητόρων της αρχαιότητας το έκανε για έναν ηθικό σκοπό-να πείσει τους ανθρώπους να κάνουν ενάρετη ζωή-γιατί όπως είπε ο Πετράρχης σε μια φράση που θα μπορούσε να είναι το σύνθημα του Αναγεννησιακού Ουμανισμού, «είναι προτιμότερη η βούληση του αγαθού από τη γνώση της αλήθειας».

Τα Ουμανιστικά γράμματα.
Το πάντρεμα της ρητορικής με τη φιλοσοφία του Πετράρχη, που βασιζόταν στο κλασικό ιδανικό της ρητορείας, προσέδωσε στους Ουμανιστές μια πνευματική αξιοπρέπεια και ένα πνευματικό ήθος που δεν είχαν οι μεσαιωνικοί dictatores και κλασικιστές.
΄Εδειχνε επίσης το δρόμο για ένα πρόγραμμα σπουδών-τις ανθρωπιστικές σπουδές (studia humanitatis)- με το οποίο θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί το ιδανικό τους.
Οι λόγιοι του μεσαίωνα πίστευαν στην ύπαρξη εφτά καλών τεχνών.
Οι Ουμανιστές είχαν τις δικές τους προτιμήσεις, οι οποίες περιλάμβαναν γραμματική, ρητορική, ποίηση, ηθική, φιλοσοφία και ιστορία με μια-δυο παραχωρήσεις για τη μουσική και τα μαθηματικά.
Στην εκπαίδευση επέμεναν στη μελέτη της κλασικής Λατινικής και όπου ήταν δυνατό της Ελληνικής, την οποία άρχισαν να ξαναμελετούν στη Δύση από το 1397, όταν ο ΄Ελληνας λόγιος Μανουήλ Χρυσολωράς προσκλήθηκε να δώσει διαλέξεις στη Φλωρεντία.
Επέμεναν επίσης στη μελέτη των κλασικών συγγραφέων στο πρωτότυπο και απαγόρευσαν τα μεσαιωνικά εγχειρίδια και τις συνόψεις στα σχολεία τους.
Αυτό αύξησε πολύ τη ζήτηση κλασικών κειμένων, κάτι που φανερώθηκε με την αντιγραφή σε χειρόγραφα βιβλία, χειρογράφων που είχαν επιμεληθεί οι Ουμανιστές και αργότερα, μετά τα μέσα του 15ου αιώνα, με την εκτύπωσή τους με τη μέθοδο της τυπογραφίας.
Η αναγεννησιακή λατινική ποίηση αποτελεί πολύ χαριτωμένη και λυρική έκφραση Ουμανιστών, όπως του Πολιτσιάνο, του Τζιοβάνι Ποντάνο (Giovanni Pontano) και του Γιάκομπο Σανατσάρο (Jacobo Sannazzaro).
Στο δράμα ο Πολιτσιάνο, ο Ποντάνο και ο Πιέτρο Μπέμπο (Pietro Bembo) υπήρξαν σημαντικοί ανακαινιστές.
Από τα τέλη του 15ου αιώνα, οι Ουμανιστές άρχισαν να χρησιμοποιούν την Ιταλική γλώσσα και απέδειξαν σε όλους ότι η «χυδαία» γλώσσα μπορεί να είναι τόσο ευκολομεταχείριστη και κομψή στην ποίηση όσο και η κλασική Λατινική.
Οι Ουμανιστές εμπόδιζαν την φυσιολογική ανάπτυξη της δημώδους γλώσσας μετά το λαμπρό της ξεκίνημα με τον Δάντη, τον Πετράρχη και τον Βοκάκιο.
Μέχρι το τέλος του 13ου αιώνα, η Λατινική ήταν η μόνη κοινή γώσσα για όλους τους Ιταλούς. Από το τέλος αυτού του αιώνα, όμως, η Τοσκανική παρουσιάζεται ως η πρωταρχική εθνική διάλεκτος και η εκλογή της από τον Δάντη για τη Θεία Κωμωδία (La Divina Commedia) επιβεβαίωσε την υπεροχή της.
Ανάμεσα στους λυρικούς ποιητές που έγραψαν στην Τοσκανική (από δω και πέρα Ιταλική), ο μέγιστος υπήρξε ο Πετράρχης (Ωδές- Canzoni) .
O φίλος και θαυμαστής του Πετράρχη, ο Τζιοβάνι Βοκάκιος (Giovanni Boccaccio), είναι πλατύτερα γνωστός από το Δεκαήμερο (Decamerone) και έγραψε κι αυτός στην Ιταλική γλώσσα.
Στο μεγαλύτερο μέρος του 15ου αιώνα σπάνια έκανε τη εμφάνισή της στα Ιταλικά μια ποίηση υψηλής ποιοτικής στάθμης. Είναι πιθανό ότι οι ποιητές χρειάστηκαν κάποιο χρόνο για να αφομοιώσουν τη νέα γλώσσα.
Στα τέλη του 15ου αιώνα η περίοδος αυτή έφτασε στο τέλος της με τον Λαυρέντιο των Μεδίκων (Lorenzo dei Medici) . Ο Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής (Lorenzo Magnifico), ο πραγματικός κυβερνήτης της Φλωρεντίας στα τέλη του 15ου αιώνα, υπήρξε ένας από τους καλούς ποιητές της εποχής του.
Η Φεράρα, πριν από τα τέλη του 15ου αιώνα είχε να παρουσιάσει τουλάχιστον έναν μεγάλο ποιητή, τον Ματέο Μπογιάρντο, συγγραφέα του Ερωτευμένου Ρολάνδου (Orlando innamorato) .
O Orlando του Μπογιάρντο ενέπνευσε έναν άλλο αυλικό της Φεράρας, τον Λοντοβίκο Αριόστο (Lodovico Ariosto) να γράψει το λαμπρότερο από όλα τα ιταλικά έπη τον Μαινόμενο Ρολάνδο (Orlando furioso) .